1Sm 15 - czego żałuje Bóg?

Rozdział niniejszy bardzo mocno porusza problematykę konsekwencji Boga. Na początku widzimy przykład tego, jak Bóg realizuje swoje postanowienie sprzed kilkuset lat. Chodzi o eksterminację pewnego plemienia. Potem natomiast mamy opis sytuacji, gdy Bóg żałuje pewnej innej podjętej przez siebie decyzji. Jest to o tyle ciekawe, że w tym samym rozdziale mamy powiedziane, że Bóg niczego nie żałuje. No, analiza tego rozdziału była pewnym wyzwaniem, trzeba to przyznać.

1 Potem rzekł Samuel do Saula: «To mnie posłał Pan, aby cię namaścić na króla nad swoim ludem, nad Izraelem. Posłuchaj więc teraz słów Pana. 2 Tak mówi Pan Zastępów: Ukarzę Amaleka za to, co uczynił Izraelitom, jak stanął przeciw nim na drodze, gdy szli z Egiptu.

Chodzi tutaj o ową dość znaną bitwę, podczas której Mojżesz musiał trzymać w górze laskę, bo inaczej Izraelici zaczynali przegrywać. Tam też, w Wj 17,14, Bóg zapowiada, iż Amalekici zostaną kompletnie unicestwieni. Co ciekawe, jest tam też mowa o "wojnie z pokolenia na pokolenie". Wygląda więc na to, że Bóg od początku planował wytępić ich powoli, a teraz ma zostać zrealizowany jeden z etapów owego planu.

3 Dlatego teraz idź, pobijesz Amaleka i obłożysz klątwą wszystko, co jest jego własnością; nie lituj się nad nim, lecz zabijaj tak mężczyzn, jak i kobiety, młodzież i dzieci, woły i owce, wielbłądy i osły».

Już widzę te lamenty pełnych współczucia ateistów, którzy najeżdżają na Boga zabijającego niewinne dzieci. No cóż... temat ten pojawiał się w Biblii już wielokrotnie i wiele słów już w tym temacie padło, ale można napisać to jeszcze raz: Bóg ma prawo czynić ze swoim stworzeniem, co tylko chce - to fundamentalny fakt, wynikający wprost z tego, że to Bóg jest stwórcą, i to stwórcą wszechmogącym. Nikt z nas nie zasłużył na bycie stworzonym i każda sekunda naszego życia jest niezasłużonym prezentem. Drugi zaś fakt, związany ściśle z naturą Boga, to jego konsekwencja - Jego postanowienia muszą zostać wykonane. Nawet jeśli będą wykonane kilkaset lat później.

4 Saul zwołał wtedy lud i dokonał jego przeglądu w Telam, dwustu tysięcy piechoty oraz dziesięciu tysięcy <spośród pokolenia Judy>. 5 Saul dotarł do stolicy Amalekitów i zastawił zasadzkę w dolinie. 6 Zawiadomił tymczasem Kenitów: «Wyjdźcie, oddalcie się i wycofajcie spośród Amalekitów, abym was nie wytracił razem z nimi. Okazaliście bowiem życzliwość wszystkim Izraelitom, gdy wychodzili z Egiptu». W ten sposób Kenici opuścili Amalekitów.

Kenici, jest to ten sam naród, z którego wywodził się teść Mojżesza (albo jeden z teściów) - była o tym mowa w Sdz 1,16. Jakiejś wzmianki o szczególnej życzliwości Kenitów nie znalazłem, ale w sumie wystarczy już chyba to, że poniekąd dali Mojżeszowi żonę.

7 Saul pobił Amalekitów od Chawila w stronę Szur, leżącego naprzeciw Egiptu. 8 Pochwycił też żywcem Agaga, króla Amalekitów, i obłożył klątwą cały lud, [wytępiwszy go] ostrzem miecza. 9 Saul i lud ulitował się jednak nad Agagiem i nad dobytkiem trzody i bydła, nad zwierzętami dwurocznymi, nad odchowanymi barankami i nad wszystkim, co było lepszego, nie chciano tego wytępić przez klątwę, cały zaś dobytek, nie posiadający żadnej wartości poddał klątwie.

Bóg powinien Saula pochwalić, że miał takie dobre serduszko i się zlitował, prawda? No to czytajcie dalej:

10 Pan tymczasem skierował do Samuela takie słowa: 11 «Żałuję tego, że Saula ustanowiłem królem, gdyż ode mnie odstąpił i nie wypełniał moich przykazań». Smuciło to Samuela, dlatego całą noc modlił się do Pana. 12 I wstał Samuel, aby rano spotkać się z Saulem. Zawiadomiono jednak Samuela: «Saul przybył do Karmelu i tam właśnie postawił sobie pomnik [zwycięstwa], a udając się z powrotem, wstąpił do Gilgal».

O co Bogu tutaj chodzi? O które przykazania? No okej, jak na razie możemy sądzić, że Bogu nie spodobało się postawienie pomnika - bo w końcu była mowa, aby nie czynić sobie żadnych podobizn. No i pomnik jest też wyrazem osobistej pychy, więc w sumie czujemy, że Saul miał powody, by się Bogu nie podobać. Ale czytajmy dalej:

13 Samuel udał się do Saula. I rzekł do niego Saul: «Niech cię Pan błogosławi! Rozkaz Pana wykonałem».

No nie do końca wykonał, bo Bóg kazał zabijać wszystko. Pytanie zatem, czy tymi słowami Saul chciał przekonać samego siebie, czy może faktycznie nie odróżniał "wszystko" od "nie wszystko"?

14 A Samuel powiedział: «Co to za beczenie owiec [dochodzi] mych uszu i co za ryk większego bydła słyszę?» 15 Odpowiedział Saul: «Przygnano je od Amalekitów. Lud bowiem zlitował się nad najlepszymi owcami i większym bydłem w celu złożenia z nich ofiary Panu, Bogu twemu, a to, co pozostało, wytępiliśmy».

Wygląda na to, że Saul nie widział w tym nic złego...

16 Samuel odpowiedział Saulowi: «Dosyć! Powiem ci, co rzekł do mnie Pan tej nocy». Odrzekł: «Mów!» 17 I mówił Samuel: «Czy to nie prawda, że choć byłeś mały we własnych oczach, to jednak ty właśnie stałeś się głową pokoleń izraelskich? Pan bowiem namaścił cię na króla izraelskiego. 18 Pan wysłał cię w drogę i nakazał: "Obłożysz klątwą tych występnych Amalekitów, będziesz z nimi walczył, aż ich zniszczysz". 19 Czemu więc nie posłuchałeś głosu Pana? Rzuciłeś się na łup, popełniłeś więc to, co złe w oczach Pana».

A zatem widzimy, że głównym zarzutem wobec Saula jest brak posłuszeństwa Bogu w tej jednej konkretnej sprawie. A nawet nie tyle brak posłuszeństwa w ogóle, co takie typowo ludzkie "zaokrąglenie" Bożej woli. Jest tutaj też wprawdzie wyrażenie "rzuciłeś się na łup", co wskazuje na chciwość Saula - ale jednak to nie chciwość sama w sobie jest tutaj winą, ale nieposłuszeństwo, które z tej chciwości wynikało.

20 Saul odpowiedział Samuelowi: «Posłuchałem głosu Pana: szedłem drogą, którą mię posłał Pan. Przyprowadziłem Agaga, króla Amalekitów, a Amalekitów obłożyłem klątwą. 21 Lud zaś zabrał ze zdobyczy mniejsze i większe bydło, aby je w Gilgal ofiarować Panu, Bogu twemu, jako pierwociny rzeczy obłożonych klątwą».

A więc nadal nie widzi on swojej winy.

22 Samuel odrzekł:
«Czyż milsze są dla Pana całopalenia i ofiary krwawe
od posłuszeństwa głosowi Pana?
Właśnie, lepsze jest posłuszeństwo od ofiary,
uległość - od tłuszczu baranów.
23 Bo opór jest jak grzech wróżbiarstwa,
a krnąbrność jak złość bałwochwalstwa.
Ponieważ wzgardziłeś nakazem Pana,
odrzucił cię On jako króla».

No tutaj chyba najdobitniej mamy pokazane, że nie chodziło tu o chciwość ani pychę Saula, ale o nieposłuszeństwo - o niespełnianie konkretnej woli Boga.

To co jeszcze jest ciekawe w tym fragmencie, to kontrast pomiędzy ofiarą a posłuszeństwem. Dlaczego dla Boga posłuszeństwo ważniejsze jest niż ofiara? W sumie nie jest to trudne pytanie, gdy zastanowimy się nad sensem jednego i drugiego. Ofiara to oddanie Bogu jakiegoś fragmentu naszej własności, próba wykupienia sobie czegoś, działanie na zasadzie transakcji. Natomiast posłuszeństwo to de facto oddanie całego siebie do dyspozycji drugiej osoby - w każdym momencie Bóg może czegoś od nas zażądać i my w tym momencie powinniśmy to wykonać - inaczej będziemy nieposłuszni. W pierwszym przypadku zatem Bóg dostaje od nas prezent, a w drugim stajemy się narzędziami w Jego ręku. Czy coś w tym dziwnego, że Bóg woli to drugie?

24 Saul odrzekł na to Samuelowi: «Popełniłem grzech: Przekroczyłem nakaz Pana i twoje wskazania, bałem się bowiem ludu i usłuchałem jego głosu. 25 Ty jednak daruj moją winę i chodź ze mną, ażebym oddał pokłon Panu». 26 Na to Samuel odrzekł Saulowi: «Nie pójdę z tobą, gdyż odrzuciłeś słowo Pana i dlatego odrzucił cię Pan. Nie będziesz już królem nad Izraelem». 

27 Kiedy Samuel odwrócił się, by odejść, [Saul] chwycił kraj jego płaszcza, tak że go rozdarł. 28 Wtedy rzekł do niego Samuel: «Pan odebrał ci dziś królestwo izraelskie, a powierzył je komu innemu, lepszemu od ciebie. 29 Chwała Izraela nie kłamie i nie żałuje, gdyż to nie człowiek, aby żałował».

Chwała Izraela czyli po prostu Bóg Jahwe - innej możliwości nie widać.

Mamy tu nadmienione dwie cechy Boga: że nie kłamie, to raczej oczywistość, ale że nie żałuje? No, z tym jest mały problem, ponieważ w tym samym rozdziale w 11. wersie mamy stwierdzenie "żałuję tego, że Saula ustanowiłem królem". Nie mówiąc już o tym, jak Bóg choćby przed potopem żałował, że stworzył ludzi. Sprzeczność?

Cóż - nie zapominajmy, że słowa te wypowiada Samuel - niekoniecznie muszą być precyzyjne. I w sumie to chyba czujemy mniej więcej, o co Samuelowi chodziło - że Bóg nie zmieni swego postanowienia pod wpływem człowieka - że będzie konsekwentny i Saulowi nie uda się Go przebłagać.

Mimo to jednak możemy mieć poczucie, że coś tu nie gra. Że jednak Biblia sobie zaprzecza. Czy można powiedzieć coś więcej na obronę słów Samuela?

Pierwszą linię obrony możemy stosować po warunkiem, że przyjmiemy pewne założenie. Chodzi tu o odpowiedź na pytanie: "czy Bóg zna decyzję człowieka jeszcze zanim człowiek ją podejmie?". Jeżeli zna, wówczas nie ma różnicy między pierwszym żalem Boga a drugim - w obu przypadkach Bóg w momencie podejmowania decyzji wiedział, jakie dokładnie będą jej skutki. Jeśli jednak Bóg nie przewiduje dokładnie decyzji człowieka (dlatego że się nie da albo dlatego że On sam tego nie chce), wówczas pewna różnica jest. Co innego bowiem, gdy Bóg powołuje Saula mając nadzieję, że będzie on dobrym królem (istnieje niepewność co do powodzenia), a co innego, gdy sprawę widać już jasno, że Saul rządzi źle i nie ma szans na jego satysfakcjonującą poprawę. W pierwszym przypadku można żałować decyzji, skoro Saul okazał się złym władcą. W drugim jednak sprawa jest na tyle klarowna, że Bóg nie będzie już zmieniał zdania co do niej i nigdy jej nie pożałuje.

Naciągane? Oceńcie sami. Wcześniej jednak przedstawmy jeszcze linię obrony numer dwa.

Można założyć, że Bóg jednak doskonale wiedział, jak Saul postąpi, jednak wybór Saula na króla był konieczny ze względu na jakiś inny cel - może zwyczajnie następca Saula musiał trochę dorosnąć, podczas gdy ludzie chcieli króla natychmiast, no i Saul musiał być takim "zapychaczem" (nota bene to by dodatkowo wyjaśniało gniew Boga za to, że Izrael zażądał owego króla dla siebie - może Bóg wolał, aby zażądali go trochę później).

Pytanie zatem: dlaczego Bóg żałował, skoro decyzja była dobra? Odpowiedź: bo mimo wszystko było to mniejsze zło - bo kiedy wybór jest tragiczny, podejmuje się go z żalem. Weźmy z resztą za przykład samego Chrystusa i Jego ofiarę - czy Bogu nie było żal tego całego cierpienia na krzyżu? Oczywiście że było - bo była to decyzja tragiczna, chyba z resztą najtragiczniejsza w dziejach świata. Bóg zatem może żałować, że do takiej sytuacji musiało dojść, ale jednocześnie nie żałuje samej decyzji - nie uznaje, że to był zły wybór, bo mimo wszystko był najlepszy z możliwych.

Brzmi to wszystko paradoksalnie, ale jeśli przypatrzymy się sobie samym, zobaczymy, że z nami bywa podobnie. Gdy wstajemy z łóżka na siódmą rano, to żałujemy, bo chętnie byśmy jeszcze pospali. Ale jednocześnie nie żałujemy, jeśli pomyślimy perspektywicznie - bo konsekwencje zaspania do pracy byłyby jeszcze gorsze.

Podsumowując zatem tą sprawę - owszem, czytając słowa Samuela dosłownie, są one sprzeczne z wcześniejszą treścią Biblii (choć i Samuel ma prawo do błędów). Można jednak uznać że zaszło tu pewne uproszczenie, które interpretować można na co najmniej dwa sposoby: Bóg nie żałuje z pewnymi wyjątkami (np. na nieprzewidywalną wolną wolę człowieka) albo Bóg nie żałuje wyboru mniejszego zła (które jest najlepszą z możliwych opcji), mimo iż jest mu żal tego, że wciąż jest to zło.

Ta ostatnia interpretacja jest też bliska temu, co sugeruje przypis w BT: "Postanowienie Boże jest nieodwołalne. Natomiast w 1 Sm 15,11.35 to samo słowo na ludzki sposób wyraża ocenę niewierności wybrańca".

30 Odpowiedział Saul: «Zgrzeszyłem. Bądź jednak łaskaw teraz uszanować mię wobec starszyzny mego ludu i wobec Izraela, wróć ze mną, abym oddał pokłon Panu, Bogu twemu». 31 Wrócił Samuel i szedł za Saulem. Saul oddał pokłon Panu. 32 Samuel dał potem rozkaz: «Przyprowadźcie do mnie króla Amalekitów - Agaga!» Agag zbliżył się do niego chwiejnym krokiem i rzekł: «Naprawdę znikła u mnie gorycz śmierci».

W sumie nie wiadomo, jak rozumieć te słowa. Widzę trzy interpretacje: albo Agag miał nadzieję, że jeszcze teraz nie umrze, albo przeciwnie - pogodził się ze śmiercią i dlatego stała się ona dla niego mniej gorzka, albo ostatecznie - że przeszła mu chęć zabijania Izraelitów. Niestety okoliczności niewiele nam rozjaśniają. Tu w BT są słowa "chwiejny krok", ale już w BW mamy, że Agag szedł "odważnie", w BWP "z rozradowaną twarzą", w BG "poważnie", a w PWŚ "niechętnie".

33 Samuel jednak powiedział: «Jak mieczem swym czyniłeś bezdzietnymi kobiety, tak też niech będzie bezdzietna wśród kobiet twoja matka!» I Samuel kazał stracić Agaga przed Panem w Gilgal. 34 Następnie udał się Samuel do Rama, a Saul wrócił do swej posiadłości w Gibea Saulowym. 

35 Odtąd już Samuel nie zobaczył Saula aż do chwili swej śmierci. Smucił się jednak, iż Pan pożałował tego, że Saula uczynił królem nad Izraelem.

No i znowu wspomniane jest o tym żalu. Cóż - nie dziwię się, że Samuel się smucił, bo to jednak sytuacja tragiczna, gdy sam Bóg żałuje swojej decyzji (niezależnie od tego jak ten żal interpretujemy).