Lb 22 - czyim głosem gadał osioł? - historia o Balaamie

Dzisiejszy rozdział jest dość ciekawy. Dużo w nim analizuję, może nawet za dużo, ale mam nadzieję, że przynajmniej udało mi się wyczerpać związane z tym rozdziałem problemy.

A mowa jest konkretnie o Balaamie i jego oślicy, która uratowała go przed mieczem anioła Bożego, a następnie zaczęła mówić ludzkim głosem. Wszystko zaś odbywa się w kontekście powszechnego przerażenia, jakie Izraelici rozsiewają po okolicznych ludach.

1 Potem Izraelici ruszyli dalej i rozbili namioty na równinach Moabu po drugiej stronie Jordanu, naprzeciw Jerycha.


2 Balak, syn Sippora, widział wszystko, co uczynił Izrael Amorytom. 3 Wtedy strach ogarnął Moab przed tym ludem, który był tak liczny, i lękał się Moab Izraelitów. 4 Rzekł więc Moab do starszych spośród Madianitów: «Teraz to mnóstwo pożre wszystko wokół nas, jak wół żre trawę na polu».

Heh, zabawne porównanie z tym wołem.

Wówczas królem Moabu był Balak, syn Sippora. 5 On też wysłał posłów do Balaama, syna Beora, do Petor nad Rzeką w kraju Ammawitów, aby go zaprosili tymi słowami: «Oto lud, który wyszedł z Egiptu, okrył powierzchnię ziemi i osiadł naprzeciw mnie. 6 Przyjdź więc, proszę, i przeklnij mi ten lud, bo jest silniejszy ode mnie. Być może, uda się go pokonać i z kraju wypędzić. Wiem bowiem, że kogo ty błogosławisz, będzie błogosławiony, a kogo ty przeklniesz, będzie przeklęty».

Z początku pomyślałem, że ów Balaam ma jakieś konszachty z demonami i dlatego jego klątwy i błogosławieństwa są skuteczne. No ale dalszy ciąg tekstu pokazuje, jak bardzo się myliłem.

7 Wybrali się więc starsi Moabitów wraz ze starszymi Madianitów w drogę, zaopatrzeni w dary dla wieszcza. Przybyli do Balaama i przekazali mu słowa Balaka. 8 On zaś im odpowiedział: «Pozostańcie tu na noc, a potem dam wam odpowiedź według tego, co mi Pan powie».

Pan czyli Jahwe - Balaam nie miał konszachtów z demonami, tylko utrzymywał dobre relacje z Bogiem po prostu.

Pozostali więc książęta Moabitów u Balaama. 9 Przyszedł Bóg do Balaama i rzekł: «Cóż to za mężowie są u ciebie?»

No proszę - i to Bóg przychodzi do niego osobiście z pytaniem! Ten Balaam to jak Mojżesz jest prawie...

10 Balaam odpowiedział Bogu: «Balak, syn Sippora, król Moabitów, przysłał do mnie wiadomość: 11 Oto lud, który wyszedł z Egiptu, okrył powierzchnię ziemi. Przyjdź, a przeklnij ich, abym mógł z nimi walczyć i wypędzić ich». 12 Na to rzekł Bóg do Balaama: «Nie możesz iść z nimi i nie możesz tego ludu przeklinać, albowiem jest on błogosławiony». 13 Gdy powstał Balaam następnego poranka, rzekł do książąt Balaka: «Wracajcie do swego kraju, gdyż Pan nie dozwolił mi iść z wami».14 Powstali wtedy książęta Moabu i przyszli do Balaka donosząc mu: «Nie zgodził się Balaam pójść z nami». 

15 Wtedy Balak posłał raz jeszcze książąt liczniejszych i bardziej dostojnych niż tamci. 16 Skoro oni przybyli do Balaama, rzekli mu: «Tak mówi Balak, syn Sippora: Nie wzbraniaj się przyjść do mnie. 17 Wynagrodzę cię hojnie i wszystko uczynię, cokolwiek mi powiesz. Przyjdźże więc i przeklnij mi ten lud!» 18 Balaam odpowiedział sługom Balaka tymi słowami: «Choćby mi Balak dawał tyle srebra i złota, ile pałac jego pomieści, to przecież nie mogę przekroczyć rozkazu Pana, Boga, zarówno w małych rzeczach, jak i wielkich. 19 Pozostańcie jednak przez noc, a zobaczę, co Pan tym razem mi powie».

Ten Balaam wygląda na bardzo posłusznego. Traktuje posłuszeństwo wobec Boga jako rzecz dla siebie osobistą, i to jeszcze z naciskiem na "zarówno małe rzeczy, jak i wielkie".

20 W nocy przyszedł Bóg do Balaama i rzekł mu: «Skoro mężowie ci przyszli, aby cię zabrać, wstań, a idź z nimi, lecz uczynisz tylko to, co ci powiem». 21 Wstał więc Balaam rano, osiodłał swoją oślicę i pojechał z książętami Moabu. 22 Jego wyjazd rozpalił gniew Pana i anioł Pana stanął na drodze przeciw niemu, by go zatrzymać.

 Ten fragment jest dziwny. W końcu Bóg sam powiedział Balaamowi, że ma iść. Czemu więc się teraz gniewa? Można to zrozumieć na dwa sposoby, ale najpierw dalszy ciąg historii. Dziwność tego fragmentu rozwiążę na końcu.

On zaś w towarzystwie dwóch sług jechał na swojej oślicy. 23 Gdy oślica zobaczyła anioła Pana stojącego z wyciągniętym mieczem na drodze, zboczyła z drogi i poszła w pole. Balaam uderzył ją, chcąc zawrócić na właściwą drogę. 24 Wtedy stanął anioł Pana na ciasnej drodze między winnicami, a mur był z jednej i z drugiej strony. 25 Gdy oślica zobaczyła anioła Pana, przyparła do muru i przytarła nogę Balaama do tego muru, a on ponownie zaczął bić oślicę. 26 Anioł posunął się dalej i stanął w miejscu tak ciasnym, że nie było można go wyminąć ani z prawej, ani też z lewej strony. 27 Gdy oślica ujrzała znowu anioła Pana, położyła się pod Balaamem. Rozgniewał się więc Balaam bardzo i zaczął okładać oślicę kijem. 28 Wówczas otworzył Pan usta oślicy, i rzekła do Balaama: «Cóż ci uczyniłam, żeś mnie zbił już trzy razy?» 29 Balaam odpowiedział oślicy: «Dlatego żeś sobie drwiła ze mnie. Gdybym tak miał miecz w ręku, już bym cię zabił!»

Cóż, brzmi to trochę jak bajeczka dla dzieci... Ale jeśli przyjmiemy, że historia jest jednak prawdziwa, parę rzeczy jest zastanawiających.

Po pierwsze, ciekawa jest w ogóle reakcja Balaama. Zamiast dziwić się, że nagle osioł zaczął gadać, on mu odpowiada, że chce go zabić. Jedyne sensowne wytłumaczenie tego zachowania jest takie, że Balaam był do tego stopnia wściekły, iż nawet mowa jego własnego osła nie zrobiła na nim wrażenia. No i to pokazuje, że znowu takim idealnym człowiekiem to on nie był.

Po drugie zaś, kwestia natury samego owego oślego mówienia. Ale najpierw dalsza jego wypowiedź:

30 Oślica jednak rzekła do Balaama: «Czyż nie jestem twoją oślicą, na której jeździsz, odkąd jesteś, aż po dzień dzisiejszy? Czyż miałam zwyczaj czynić ci coś podobnego?»

Oślica nie mówi wprost, ale zadaje pytania. Styl ten zaś kojarzy mi się z wypowiedziami Boga (np. w raju, po grzechu Adama - Bóg też nie mówił wprost, ale pytał). No i to by wskazywało, że autorem tej wypowiedzi był po prostu Bóg.

Inne wytłumaczenie jest zaś po prostu takie, że obie historie napisał ten sam człowiek - i stąd podobieństwo stylu wypowiedzi.

No i ostatecznie uznać można również, że oślica powiedziała to świadomie, z własnej woli. Pojawia się tutaj zasadniczy problem: czy zwierzęta mają w ogóle wolną wolę?

Odpowiedział: «Nie!» 31 Wtedy otworzył Pan oczy Balaama i zobaczył on anioła Pana, stojącego na drodze z obnażonym mieczem w ręku. Ukląkł więc i oddał pokłon twarzą do ziemi. 32 Anioł zaś Pana rzekł do niego: «Czemu aż trzy razy zbiłeś swoją oślicę? Ja jestem tym, który przyszedł, aby ci bronić przejazdu, albowiem droga twoja jest dla ciebie zgubna. 33 Oślica ujrzała mnie i trzy razy usunęła się z drogi. Gdyby się nie usunęła, byłbym cię dawno zabił, a ją przy życiu zostawił».

No i ten fragment jest zastanawiający. Wyglądałoby na to, że to decyzja oślicy uratowała Balaama. I to mogłoby wskazywać, że zwierzęta jakąś tam wolną wolę mają - a przynajmniej na pierwszy rzut oka tak to wygląda.

Można to bowiem rozumieć jeszcze w drugi sposób - że Bóg zaplanował to sobie, że ta oślica będzie się zatrzymywać. Bo może tak naprawdę nie chciał Balaama zabić, tylko trochę nastraszyć. No i wówczas twierdzić można, że zachowaniem oślicy sterował Bóg.

No, może nawet nie musiał nią za bardzo sterować, bo wystarczyło, że widziała anioła i się bała. To wszystko jednak mogło być częścią Bożego planu.

34 Rzekł więc Balaam do anioła Pana: «Zgrzeszyłem. Nie wiedziałem, że ty stanąłeś przeciwko mnie na drodze. Teraz jednak, gdy wiem, że ci się droga moja nie podoba, chcę wracać». 35 Lecz anioł Pana rzekł do Balaama: «Idź z tymi mężami, ale nie mów nic innego ponad to, co ci powiem». Poszedł więc Balaam z książętami Balaka.

No i tutaj kończy się epizod z oślicą i aniołem. Spróbujmy teraz wyjaśnić jego sens.

Zasadniczy problem jest taki, iż Bóg najpierw mówi do Balaama " idź z nimi, lecz uczynisz tylko to, co ci powiem" (wers 20.), zaś później, gdy Balaam idzie, Bóg wysyła anioła, aby go zabił, a przynajmniej postraszył. Po co?

Najsensowniejsze moim zdaniem wyjaśnienie tej historii jest takie, że są to de facto dwa opisy tego samego wydarzenia, które zlewają się nieco ze sobą. Na początku powiedziane jest sucho, że Bóg po prostu kazał Balaamowi iść. Potem zaś jest inny opis, który okoliczności owego polecenia od Boga opisuje dokładniej, z tą całą oślicą.

Argumentem za tą wersją jest podobieństwo między wypowiedzią Boga z 20. wersu a anioła z wersu 35.

Można jednak całość tłumaczyć inaczej. Że przykładowo Bóg co prawda najpierw Balaamowi kazał jechać, ale potem mu się nie spodobało to, że on jedzie, bo np. w głębi duszy Balaam nie chciał jechać dlatego, że Bóg mu kazał, ale dlatego, że mógł dostać dużo pieniędzy.

Jednak ta teoria kupy się za bardzo nie trzyma. Odpowiedź Balaama w 34. wersie jest zbyt pokorna. Zgodnie z tą teorią, po pierwsze, Balaam nie miał być tak pokorny wobec Boga, ale kierowany żądzą zysku, po drugie zaś, miał być on przez Boga wystrychnięty na dudka. A skoro tak, to mógł to wystrychnięcie przynajmniej jakoś ująć w słowach.

No i jeszcze trzecia wersja - być może Balaam cały czas był pokorny, ale Bóg chciał go wystraszyć mimo to - zahartować w pewnym sensie i wyczulić. I po to to całe przedstawienie.

Jednak i ta teoria kupy się nie trzyma, bo napisane jest, że wyjazd Balaama "rozpalił gniew Pana". A skoro tak, to gniew ten musiał być czymś spowodowany, i raczej nie posłuszeństwem.

Podsumowując więc, mi najbardziej sensowną wydaje się teoria, że owa historia z oślicą opisana została po prostu na dwa sposoby. I tyle.

36 Gdy usłyszał Balak, że Balaam się zbliża, wyszedł naprzeciw niego aż do Ir-Moab, które leży nad Arnonem, na samej granicy kraju. 37 Balak rzekł do Balaama: «Czyż nie posyłałem już po ciebie, by cię przywołać? Czemu nie przybyłeś? Czyż nie mogę hojnie ci zapłacić?» 38 Balaam jednak oświadczył Balakowi: «Przecież teraz przybyłem do ciebie. Czy rzeczywiście mogę coś oznajmić? Będę mówił tylko te słowa, które Bóg włoży w moje usta». 39 I poszedł Balaam z Balakiem, i przybyli do Kiriat-Chusot. 40 Balak złożył w ofierze woły i owce i [część] z tego posłał Balaamowi i książętom, którzy z nim przyszli. 41 Na drugi dzień zabrał Balak Balaama i zaprowadził na Bamot-Baal, skąd było widać kraniec [obozu] ludu [izraelskiego].

 I w tym momencie rozdział się kończy. Przyznam, że pozostawił mnie w stanie pewnego napięcia i oczekiwania, jak też się skończy owo spotkanie Balaka z Izraelem. Ale o tym mowa będzie w następnym rozdziale.